Μάκης Σταύρου, ιστορικός
Η
ανάγκη συγκρότησης και οργάνωσης των κοινωνιών και η περίοδος της πρωτόγονης
κοινοκτημοσύνης
Η ιστορική εξέλιξη και η πρόοδος
της ανθρωπότητας καθορίζεται από την προσπάθεια των λαών να παράγουν αγαθά και
να οργανώσουν τη ζωή τους με σκοπό να καλύπτουν τις πραγματικές τους ανάγκες
–υλικές, κοινωνικές και ψυχοπνευματικές. Στη διαδικασία αυτή συμμετέχει
ολόκληρη η κοινωνία με τις δυνατότητες που έχει σε κάθε ιστορική φάση
ανάπτυξης. Στην ιστορική διαδρομή πολύ γρήγορα έγινε φανερό ότι, για να έχει
αποτέλεσμα η παραγωγική δραστηριότητα των ανθρώπων και η λειτουργία της κάθε
κοινωνίας σαν σύνολο, είναι αναγκαίος τόσο ο
καταμερισμός της εργασίας για την παραγωγή των υλικών αγαθών και των
υπηρεσιών, όσο και η δημιουργία θεσμών που θα βοηθήσουν στην οργάνωση της
κοινωνικής ζωής.
Στην πρώτη φάση
λειτουργίας των κοινωνιών, στην πρωτόγονη δηλαδή κοινωνία, που φθάνει μέχρι και
τη νεολιθική περίοδο περίπου 3000π.Χ, και η
οποία κατά βάση είναι γνωστή σαν προϊστορική περίοδος, είναι αποδεδειγμένο ότι
οι κοινωνίες των φυλών και των γενών λειτουργούσαν “φυσιολογικά”, δηλαδή όλοι μαζί αποφάσιζαν
για όλα: και για το μοίρασμα της τροφής (κυνήγι ή καρπούς) και για τη φροντίδα
των παιδιών και για τις μετακινήσεις και για ό τι άλλο ήταν απαραίτητο. Οι
σχέσεις αντρών και γυναικών ήταν πλήρως ισότιμες, οι ερωτικές σχέσεις ελεύθερες
και επικρατούσε η μητριαρχία, δηλαδή η μητέρα ήταν η αρχή του γένους, αφού μόνο
αυτή γνώριζαν τα παιδιά. Ήταν δηλαδή μια
κοινοβιακού χαρακτήρα πρωτόγονη κοινωνία της κοινοκτημοσύνης.
Δουλοκτησία-Φεουδαρχία-Καπιταλισμός
Από την επόμενη περίοδο
τα πράγματα αλλάζουν ολοκληρωτικά. Η εμφάνιση και η χρήση του χαλκού και του
σιδήρου δημιουργούν νέες οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες. Κατασκευάζονται
νέα πιο αποδοτικά τεχνικά μέσα παραγωγής, εργαλεία και όπλα, η εργασία γίνεται
πιο αποδοτική και παρουσιάζεται για πρώτη φορά πλεόνασμα προϊόντων, δηλαδή το
υπερπροϊόν, το οποίο αν και είναι αποτέλεσμα της δουλειάς όλων, το
ιδιοποιούνται και σφετερίζονται λίγοι και μαζί με αυτό ιδιοποιούνται και τα μέσα παραγωγής και τη
γη. Αυτή η εξέλιξη έχει σαν αποτέλεσμα να χωρισθεί για πρώτη φορά η κοινωνία σε
τάξεις, δηλαδή σε αυτούς που εργάζονται και παράγουν τα αγαθά και σε αυτούς που
εκμεταλλεύονται την εργασία και τα προϊόντα των παραγωγών και παίρνουν τις
αποφάσεις όχι μόνο για τη διαχείριση του πλούτου, αλλά για όλες τις υποθέσεις
της κοινωνίας. Στην πρώτη αυτή ταξική
κοινωνία, τη δουλοκτητική, δεν είναι μόνο οι βασικοί παραγωγοί του πλούτου,
οι δούλοι, που υφίστανται άγρια
εκμετάλλευση και καταπίεση, αλλά και οι γυναίκες, οι οποίες στερούνται όλα τα
δικαιώματα και μετατρέπονται σε μηχανές αναπαραγωγής αποκλεισμένες στα σπίτια μοναδικό σκοπό να υπηρετηθεί η αυθεντική
κληρονόμηση της περιουσίας των
δουλοκτητών.
Όμως και μετά το τέλος
του δουλοκτητικού συστήματος, τον 3ομ.Χ αιώνα, η ταξική εκμετάλλευση και η κοινωνική αδικία που αυτή επιφέρει δεν
σταματά. Το επόμενο κοινωνικό σύστημα
που είναι το φεουδαρχικό, παρά τις επιμέρους διαφορές που έχει με το
προηγούμενο δουλοκτητικό, είναι και αυτό εξίσου εκμεταλλευτικό και καταπιεστικό. Για
δεκαπέντε αιώνες, από τον 3ο μέχρι τον 18οαι. οι
εργαζόμενοι, που τώρα έχουν μετατραπεί σε δουλοπάροικους, γίνονται αντικείμενο
στυγνής εκμετάλλευσης. Στη φάση αυτή μάλιστα ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στην στήριξη των φεουδαρχών για την
επιβολή της εκμετάλλευσης στους δουλοπάροικους παίζει η εκκλησία, η οποία τους
προετοιμάζει και ψυχολογικά να δέχονται αδιαμαρτύρητα και αγόγγυστα την υποταγή
τους στους φεουδάρχες και με βασικό
εργαλείο την ιδεολογία του μεσσιανισμού,
προβάλλει σαν μοναδική ελπίδα σωτηρίας κάποιον
μεσσία, κάποια ανώτερη δύναμη.
Η καταλήστευση των
δουλοπάροικων και του πλούτου που αυτοί παράγουν από τους φεουδάρχες οδήγησε σε
αιματηρές εξεγέρσεις στον 15ο και 16ο αι, (πόλεμος των χωρικών στη Γερμανία,
τριακονταετής πόλεμος και νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου στη Γαλλία) και αργότερα
στις γνωστές αστικές επαναστάσεις που οδήγησαν στην ανατροπή του φεουδαρχικού
συστήματος. Αλλά και στο καπιταλιστικό σύστημα που ακολούθησε η εκμετάλλευση
και η καταπίεση συνεχίσθηκαν και συνεχίζουν να εντείνονται οδηγώντας λαούς ολόκληρους σε
εξαθλίωση. Ο καπιταλισμός μάλιστα, έχει μετατρέψει έντεχνα τον θρησκευτικό σε
πολιτικό μεσσιανισμό, με εργαλείο τα πολιτικά κόμματα, με αποτέλεσμα οι
εργαζόμενοι και οι πολίτες γενικότερα να εναποθέτουν τις ελπίδες τους στις
κομματικές ηγεσίες, όπως οι πιστοί τις εναποθέτουν στους θεούς.
Από την περιληπτική αυτή
παρουσίαση των κοινωνικών συστημάτων εύκολα μπορεί να διαπιστώσει κανείς ότι σε
όλες τις εποχές, αν εξαιρέσει κανείς την πρωτόγονη κοινωνία, οι κοινωνίες βίωσαν και συνεχίζουν να
βιώνουν μια σκληρή πραγματικότητα, αφύσικη και αντιφατική: άλλοι να παράγουν τον πλούτο και άλλοι να τον
σφετερίζονται και να αποφασίζουν για τη διαχείρισή του. Με τον τρόπο αυτό
τις αποφάσεις, οικονομικές και πολιτικές, έπαιρναν και παίρνουν αυτοί που όχι μόνο δεν παράγουν και
ζουν παρασιτικά σε βάρος των λαών, όχι μόνο καταληστεύουν τους λαούς. αλλά
όποτε το απατούν τα συμφέροντά τους προκαλούν πολέμους καταστρέφοντας όχι μόνο
τον πλούτο και αυτούς που παράγουν, αλλά και το φυσικό περιβάλλον στο οποίο
ζουν και δημιουργούν οι λαοί.
Οι
αγώνες των λαών για άμεση δημοκρατία και αυτοδιαχείριση, για να αποφασίζουν αυτοί
που παράγουν
Από την
άλλη πλευρά σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας, και στα τρία εκμεταλλευτικά
συστήματα (δουλοκτησία, φεουδαρχία, καπιταλισμό) οι λαοί καθώς βιώνουν την καταλήστευση του πλούτου
που παράγουν, αντιδρούν, αντιστέκονται και αγωνίζονται διεκδικώντας το
αυτονόητο, να διαχειρισθούν δηλ. οι ίδιοι αυτό τον πλούτο. Στην
ιστορία υπάρχουν πολλά παραδείγματα τέτοιων αγώνων από την αρχαιότητα
μέχρι σήμερα που σε ορισμένες περιπτώσεις είχαν
θετική έκβαση, έστω και
προσωρινά. Ένα τέτοιο παράδειγμα στην αρχαιότητα, ήταν η αιματηρή εξέγερση
των καταχρεωμένων αγροτών πριν από το Σόλωνα που οδήγησε στη σεισάχθεια και στην υπόλοιπη νομοθεσία
του Σόλωνα για δικαιότερη κατανομή του πλούτου και περισσότερη
δημοκρατία, και αργότερα στη νομοθεσία του Κλεισθένη και στην Άμεση Δημοκρατία,
στα πλαίσια του δουλοκτητικού συστήματος βέβαια. Ακολούθ1ησαν και άλλα παρόμοια εγχειρήματα σε
μικρότερη βέβαια έκταση, όπως είναι τα πρωτοχριστιανικά κοινόβια στη Ρώμη, μετά
από την εξέγερση του Σπάρτακου, τα γνωστά “Μιρ”, αγροτικά κοινόβια στη Ρωσία τον 7ομ.Χ
αιώνα, το “Δημοτικό κίνημα” και οι “Φιλικές Εταιρείες” τον 11ο &
12ομ.Χ αιώνα, η εξέγερση των Ζηλωτών και η Κομμούνα της Θεσσαλονίκης
τον 14ομ.Χ αιώνα, η λαϊκή επανάσταση στην Αγγλία τον 14ομ.Χ
αι, τα συνεταιριστικά εγχειρήματα που ξεκίνησαν το 18ο από το συνεταιρισμό
των Αμπελακίων στη Λάρισα και απλώθηκαν στη συνέχεια τον 19ο αιώνα
στην Ευρώπη (Σκωτία, Γερμανία, Γαλλία,
Ισπανία και αλλού, τα Ισραηλινά κοινόβια Κιμπούτς, η Κομμούνα της Μπάχα-Καλιφόρνια, η Κομμούνα
της Άνδρου και η Κομμούνα του Παρισιού τον 19ο αιώνα, η Κινέζικη
Αγροτική Κομμούνα στα 1911, η Σοβιετική επανάσταση στον 20ο αιώνα, η
κολεκτιβοποίηση και η αυτοδιαχείριση των εργοστασίων και των άλλων επιχειρήσεων
στην Ισπανία στη διάρκεια της ισπανικής
επανάστασης (1936-1939), αλλά και αργότερα εμφυλίου. Και αυτά είναι μόνο μερικά
από τα εγχειρήματα αυτοδιαχείρισης και άμεσης δημοκρατίας στην ιστορία της
ανθρωπότητας. Η πλούσια εμπειρία όλων αυτών των εγχειρημάτων, σε ορισμένα από
τα οποία θα αναφερθούμε πιο κάτω πιο αν αναλυτικά, δείχνει ότι σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας οι λαοί αγωνίσθηκαν και συνεχίζουν να
αγωνίζονται για να ελέγχουν τον πλούτο που παράγουν και να παίρνουν οι ίδιοι
όλες τις αποφάσεις που τους αφορούν. Επειδή όμως η επίσημη ιστορία και επομένως
και η σχολική ιστορία, υπηρετώντας τα κυρίαρχα συμφέροντα, ελάχιστα αναφέρεται
σε αυτούς τους αγώνες και τα εγχειρήματα- για τα περισσότερα ακόμα και τα ονόματά τους είναι
άγνωστα- θα κάνουμε αμέσως τώρα κάποια εκτενέστερη αναφορά στα σημαντικότερα
από αυτά και στην δουλοκτησία και στη
φεουδαρχία και στον καπιταλισμό.
Ξεκινώντας από τη δουλοκτησία αξίζει να αναφερθούμε στην εξέγερση των υπερχρεωμένων καλλιεργητών (ελεύθερων και δούλων) τον
7οπ.Χ αιώνα και στη σφαγή που υπέστησαν. Αυτή η εξέγερση
επιβεβαιώνεται και από την πρόσφατη
ανασκαφή νεκροταφείου της εποχής στον Ιππόδρομο, στο Φάληρο, όπου βρέθηκαν νεκροί κάθε ηλικίας,
δολοφονημένοι και δεμένοι πισθάγκωνα. Αυτή η εξέγερση ήταν που στην περίοδο γενικευμένης κρίσης λόγω μεγάλων
χρεών, οδήγησε το Σόλωνα στην κατάργηση όλων των χρεών με το γνωστό νόμο της
Σεισάχθειας. Εκτός όμως από τη Σεισάχθεια ο Σόλωνας θέσπισε και άλλους νόμους
και για την ανασυγκρότηση της οικονομίας, αλλά και για την καθιέρωση της
δημοκρατίας, οι οποίοι αποτέλεσαν τη βάση για την οικονομική, πολιτική και
πολιτιστική ανάπτυξη της Αθήνας.
Η ανάπτυξη αυτή
δημιούργησε τις προϋποθέσεις για το βάθεμα της δημοκρατίας με τη νομοθεσία του
Κλεισθένη, το 509π.Χ και την καθιέρωση της άμεσης δημοκρατίας.
Αυτή η περίοδος αποτελεί αδιαμφισβήτητα το πρώτο και μακροβιότερο εγχείρημα-διήρκεσε
περισσότερο από δύο αιώνες- όπου οι
πολίτες διαχειρίσθηκαν οι ίδιοι όλες τις υποθέσεις του κράτους παίρνοντας στην
ανοιχτή συνέλευση της εκκλησίας του δήμου όλες τις πολιτικές αποφάσεις, ενώ
ταυτόχρονα ασκούσαν και το δικαστικό έργο συμμετέχοντας σαν δικαστές στο δικαστήριο της Ηλιαίας.
Εκτός από αυτά θα πρέπει να επισημάνουμε ότι οι βουλευτές ήταν κληρωτοί για μία
μόνο ετήσια θητεία και ταυτόχρονα ήταν ανακλητοί. Ήταν ένα πραγματικά
δημοκρατικό πολιτικό σύστημα, στα πλαίσια της δουλοκτησίας βέβαια, το οποίο
είναι σαφές ότι δε μπορούμε, κατά τη γνώμη μου,
να το αντιγράψουμε σήμερα, μπορούμε όμως να το επικαιροποιήσουμε και να αξιοποιήσουμε πολλές από τις αρχές του. Το βασικό
μειονέκτημα της άμεσης δημοκρατίας και που πιστεύω ότι αποτέλεσε τη βασική
αιτία της κατάρρευσής της ήταν ότι
αφορούσε μόνο την πολιτική και όχι την οικονομική διαχείριση. Τον παραγόμενο
πλούτο δηλαδή εξακολουθούσαν να τον διαχειρίζονται οι δουλοκτήτες
Ένα ακόμη εγχείρημα που
αξίζει να αναφέρουμε, το οποίο εμφανίσθηκε προς το τέλος του δουλοκτητικού
συστήματος είναι τα πρωτοχριστιανικά κοινόβια. Η ίδρυσή τους ξεκινά μετά την ήττα
της εξέγερσης του Σπάρτακου (71μ.Χ) και διατηρείται για τρεις περίπου αιώνες,
κυρίως στην περίοδο του κοινωνικού Χριστιανισμού μέχρι το διάταγμα των Μεδιολάνων (313μ.Χ), όταν αρχίζει να εμφανίζεται ο
κρατικός χριστιανισμός. Την περίοδο αυτή το χριστιανικό κίνημα υφίσταται
μεγάλους διωγμούς από τους Ρωμαίους
αυτοκράτορες (Νέρωνα, Διοκλητιανό κ.α), γιατί οι χριστιανοί αγωνίζονταν για
σταμάτημα της αδικίας της καταπίεσης και της εκμετάλλευσης. Εξαιτίας των
διωγμών αναγκάζονται να συναντιόνται
κρυφά στις κατακόμβες, να οργανώνουν
συλλογικά τους αγώνες και την υπόλοιπη δράση τους και να λειτουργούν με
αλληλεγγύη μεταξύ τους μοιράζοντας σε όλους τα τρόφιμα και ό τι άλλο είχαν, έτσι ώστε να
μη στερείται κανένας
Ακόμα πιο σημαντικά και
ενδιαφέροντα είναι τα εγχειρήματα αυτοδιαχείρισης που αναπτύχθηκαν στην περίοδο του φεουδαρχικού συστήματος,
δηλαδή από τον 4ο μέχρι τον 16ομ.Χ αιώνα. Σε αυτή την
περίοδο τα εγχειρήματα της αυτοδιαχείρισης είναι περισσότερα
και ποιοτικότερα από αυτά της δουλοκτησίας.
Ένα από τα εγχειρήματα
αυτά είναι το δημοτικό κίνημα τον 11ο και 12ομ.Χ
αιώνα, ένα κίνημα που παίρνει πανευρωπαϊκές διαστάσεις Την περίοδο αυτή με την ανάπτυξη της
μανιφακτούρας (οργανωμένης βιοτεχνικής παραγωγής) οι τεχνίτες συγκροτούνται σε
συντεχνίες, γνωστές και σαν ”φιλικές
εταιρείες”, εγκαταλείπουν τα φέουδα και δημιουργούν πυρήνες πόλεων έξω από αυτά
με κύρια παραγωγική δραστηριότητα τη
βιοτεχνία. Σταδιακά οι πυρήνες διευρύνονται, αφού η δυναμική της νέας οικονομία
προσελκύει πολλούς δουλοπάροικους και με τον τρόπο αυτό δημιουργούνται οι
πρώτες πόλεις. Οι πόλεις αυτοοργανώνονται αφού θεσπίζονται παντού ανοιχτές
συνελεύσεις: συνελεύσεις συνοικιών, συνελεύσεις ενοριών, συνελεύσεις κοινοτήτων
και οι γενικές ανοιχτές συνελεύσεις των δήμων. Παράλληλα με τις συνελεύσεις σε
κάθε κοινότητα λειτουργεί λαϊκό δικαστήριο, στα πρότυπα της Ηλιαίας. Το κίνημα
αυτό έχει τόση δυναμική που αμφισβητεί ανοιχτά την εξουσία των φεουδαρχών και
της εκκλησίας. Με την εξέλιξη αυτοί τρομοκρατούνται οι φεουδάρχες, αντιδρούν με
ωμή βία και με τη συνεργασία της εκκλησίας “προχώρησαν στην καταστροφή όσων
πόλεων μπορούσαν”, όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο πανεπιστημιακός Κώστας Λάμπος
στο βιβλίο του “Άμεση Δημοκρατία και Αταξική Κοινωνία”
Ένα επίσης πολύ
ενδιαφέρον εγχείρημα στα πλαίσια της φεουδαρχίας είναι η Εξέγερση των Ζηλωτών, γνωστή και σαν Κομμούνα της Θεσσαλονίκης που διήρκεσε από το
1342μ.Χ μέχρι το 1350μ.Χ. Την περίοδο αυτή οι αγρότες είχαν οδηγηθεί στην
εξαθλίωση από την αβάσταχτη φορολογία τόσο από τους τοπικούς αξιωματούχους των “θεμάτων”
(οργανωμένων διοικητικών περιφερειών του Βυζαντίου) όσο και από τους
αυτοκράτορες. Η οικονομική κρίση σε συνδυασμό με τη διαμάχη μεταξύ Ιωάννη
Κατακουζηνού και Ιωάννη Παλαιολόγου για τον έλεγχο του θρόνου είχαν παραλύσει
το κράτος. Αυτό ήταν το περιβάλλον μέσα στο οποίο ξέσπασε η εξέγερση των
Ζηλωτών, οι οποίοι ακολουθούμενοι από χιλιάδες αγρότες καταλαμβάνουν τη
Θεσσαλονίκη και ανακηρύσσουν την “Ανεξάρτητη Δημοκρατία της Θεσσαλονίκης” Οι
Ζηλωτές προχώρησαν αμέσως στη συγκρότηση Επαναστατικής Επιτροπής, κατήργησαν
την παλαιά νομοθεσία, καθιέρωσαν την άμεση εκλογή από το λαό όλων των
αξιωματούχων (κυβερνητικών, δικαστικών και εκκλησιαστικών), κατάργησαν την
ατομική ιδιοκτησία, κοινωνικοποίησαν την εκκλησιαστική και μοναστηριακή
περιουσία, χώρισαν την εκκλησία από το κράτος και γενικά δημιούργησαν θεσμούς
για την άμεση, συνεχή και ενεργητική και αποφασιστική συμμετοχή των
πολιτών στην διακυβέρνηση της πόλης. Ήταν
μάλιστα τόσο επιτυχημένη η άσκηση της εξουσίας από τους ίδιους τους
εξεγερμένους αγρότες, ώστε ήταν αδύνατο η αυτοκρατορία να κάμψει τη δύναμή της.
Και μόνο όταν ενώθηκαν εναντίον της οι δύο πρώην “εχθροί”, Κατακουζηνός και
Παλαιολόγος, ηγούμενοι πολυπληθούς αυτοκρατορικού στρατού και με τη βοήθεια
τουρκικού στρατού 20 χιλιάδων ανδρών, κατέλαβαν και κατέστρεψαν τη Θεσσαλονίκη και κατέσφαξαν τον πληθυσμό της. Όπως χαρακτηριστικά γράφει ο ιστορικός Γιάννης
Κορδάτος στο έργο του η Κομμούνα της Θεσσαλονίκης “Είναι ιδιαίτερα
ενδιαφέρον να διαπιστώνει κανείς πως περισσότερα από 1800 χρόνια μετά την
Αθηναϊκή Δημοκρατία, το κράτος του Δήμου, ένας άλλος Δήμος, αυτός της
Βυζαντινής Θεσσαλονίκης επαναλαμβάνει το ίδιο παράδειγμα κάτω από πολύ αντίξοες
συνθήκες”
Στο επόμενο κοινωνικό σύστημα, στον καπιταλισμό,
που εμφανίζεται, όπως είναι γνωστό στον 18ο αιώνα, τα εγχειρήματα αυτοδιαχείρισης και άμεσης
δημοκρατίας πολλαπλασιάζονται. Τώρα οι πλούσιες αγωνιστικές εμπειρίες των λαών
μετά από 2500 χρόνια καταπίεσης και
εκμετάλλευσης της εργασίας και του πλούτου που παράγουν, τους οδηγούν σε νέες αναζητήσεις και αγώνες για
την υλοποίηση της άμεσης δημοκρατίας και
της αυτοδιαχείρισης. Γίνεται πλέον πιο ορατή η ικανότητα των εργαζόμενων να
παράγουν να αποφασίζουν και να
διαχειρίζονται τον πλούτο χωρίς αφεντικά.
Η κοινωνία όπου αυτοί που παράγουν αυτοί θα αποφασίζουν αρχίζει να αχνοφαίνεται
έστω και αμυδρά.
Πρώτα εγχειρήματα σε αυτή την κατεύθυνση είναι οι
συνεταιρισμοί. Είναι σημαντικό για
τη χώρα μας ότι το πρώτο συνεταιριστικό
εγχείρημα πραγματοποιείται στα 1778μ.Χ στο χωριό Αμπελάκια της Θεσσαλίας. Όλοι οι
Αμπελακιώτες, άντρες και γυναίκες, ήταν
μέτοχοι σ' αυτό το εγχείρημα. Οι γαιοκτήμονες συμμετέχουν με τα χωράφια τους,
οι κεφαλαιούχοι με τα χρήματα τους, οι τεχνίτες και οι εργάτες με την εργασία τους.
Ο
συνεταιρισμός διέθετε συνολικά 24 εργαστήρια, τα οποία ήταν πλυντήρια, βαφεία
και εκεί γινόταν όλη η επεξεργασία και στη συνέχεια η παραγωγή του τελικού
προϊόντος που ήταν τα κόκκινα νήματα. Στη συνέχεια τα συνεταιριστικά εγχειρήματα
απλώθηκαν σε όλη την Ευρώπη, με θετικές, αλλά και αρνητικές εμπειρίες και
συνεχίζονται μέχρι σήμερα. Εμβληματικό εγχείρημα ολοκληρωμένου συνεταιρισμού είναι αυτό του Μοντραγκόν, στη Χώρα των Βάσκων. Το
εγχείρημα άρχισε το 1943 και σήμερα
αποτελείται από 86 παραγωγικούς συνεταιρισμούς, 44 εκπαιδευτικά ιδρύματα, όλων
των βαθμίδων, 15 κατασκευαστικούς συνεταιρισμούς, ένα δίκτυο καταναλωτικών
συνεταιρισμών και μία Τράπεζα, τη Λαϊκή
Τράπεζα με 132 υποκαταστήματα.
Το συνεταιριστικό κίνημα είχε βαθιά επίδραση και στους προοδευτικούς
διανοούμενους και φιλοσόφους από τον 18ο αιώνα μέχρι τις ημέρες μας.
Ο Κάρλ Μάρξ για παράδειγμα στο τρίτο
τόμο του Κεφαλαίου γράφει “τα εργοστάσια των συνεταιρισμών των ίδιων των
εργατών είναι το πρώτο ρήγμα στον παλαιό (καπιταλιστικό) τρόπο παραγωγής και
μέσα στα πλαίσιά τους έχει αρθεί η αντίφαση κεφαλαίου αι εργασίας ”
Παράλληλα από τον 18ο
αιώνα γίνεται πλέον ξεκάθαρο ότι από μόνη της η διαχείριση του παραγόμενου
πλούτου δεν αρκεί για να οδηγηθεί η κοινωνία στην πλήρη χειραφέτηση των
εργαζόμενων και όλων των πολιτών. Για το λόγο αυτό συγκροτούνται κινήματα που
θέτουν σαν στόχο όχι μόνο τη διαχείριση του πλούτου από εκείνους που τον
παράγουν, αλλά και την διαχείριση της εξουσίας τοπικής ή κεντρικής από τους
ίδιους τους πολίτες με αμεσοδημοκρατικές διαδικασίες. Ένα τέτοιο εγχείρημα είναι η Κομμούνα του Παρισιού στα 1871, η
οποία αποτελεί την πρώτη αφύπνιση της συνείδησης για την ανάγκη διαχείρισης του
πλούτου και κατάληψης της πολιτικής εξουσίας από τους εργάτες και τους υπόλοιπους
εργαζόμενους. Στη διάρκεια της Κομμούνας τα εργοστάσια μπήκαν υπό εργατικό
έλεγχο, οργανώθηκε η αυτοδιαχείριση της οικονομίας στη βάση των εργατικών
συνεταιρισμών, και λειτουργούσαν ανοιχτές επιτροπές για τη λήψη των πολιτικών
αποφάσεων. Ο Κ. Μαρξ ανακήρυξε την Παρισινή Κομμούνα σε σύμβολο της εργατικής εξέγερσης
κατά της αστικής τάξης και στο έργο του ”Ο
εμφύλιος πόλεμος στη Γαλλία» γράφει: «Το Παρίσι των εργατών με την Κομμούνα
του θα γιορτάζεται πάντα σαν δοξασμένος προάγγελος μιας νέας κοινωνίας”
Μία ακόμη
σημαντική εμπειρία προσφέρει η
Σοσιαλιστική Επανάσταση του 1917 στη Ρωσία και η Σοβιετική Ένωση που
δημιουργήθηκε. Δυστυχώς όμως και εδώ δεν εφαρμόσθηκε η βασική αρχή
της αυτοδιαχείρισης και της άμεσης δημοκρατίας, που είναι ότι αυτοί που
παράγουν αυτοί είναι οι μόνοι αρμόδιοι και υπεύθυνοι να αποφασίζουν. Το κόμμα
είχε υποκαταστήσει τους εργάτες και στη διαχείριση του πλούτου και στην άσκηση
της πολιτικής εξουσίας. Σε αυτή την κατάσταση άσκησε σφοδρή κριτική η Ρόζα Λούξεμπουργκ και στο έργο της ”Η ρωσική επανάσταση” τόνιζε ότι η δικτατορία του κόμματος
οδηγούσε στην κατάργηση κάθε ελευθερίας, κατέπνιγε κάθε μορφή δραστήριας
πολιτικής ζωής, γεννούσε νέα προνόμια και διέδιδε το σπέρμα της διανοητικής και
πολιτικής διαφθοράς.
Ένα ακόμη
σημαντικό εγχείρημα που μας προσφέρει
πλούσια εμπειρία από την ιστορία είναι ο
κολεκτιβισμός και η αυτοδιαχείριση στην Ισπανία στη διάρκεια της
ισπανικής επανάστασης (1936-1939). Την περίοδο αυτή πάνω από εξήντα εκατομμύρια στρέμματα γης
κοινωνικοποιήθηκαν, περισσότεροι από
δέκα εκατομμύρια άνθρωποι οργανώθηκαν σε χιλιάδες αυτοδιαχειριζόμενους
αγροτικούς συνεταιρισμούς και εργατικές κολεκτίβες. Και το κίνημα όμως αυτό
ηττήθηκε και από έλλειψη εμπειριών πολιτικής και οικονομικής αυτοδιαχείρισης,
αλλά κυρίως από το ότι χτυπήθηκε τόσο
από τα φασιστικά στρατεύματα του Φράνκο, του Χίτλερ και του Μουσολίνι όσο και
από το Κομμουνιστικό Κόμμα της Ισπανίας που τότε ήταν κάτω από την επιρροή του
ΚΚΣΕ, και ήταν αντίθετο με κάθε ιδέα άμεσης δημοκρατίας και αυτοδιαχείρισης.
Βέβαια υπάρχουν δεκάδες ακόμη πολύ αξιόλογα παλαιότερα και νεότερα εγχειρήματα
άμεσης δημοκρατίας και αυτοδιαχείρισης, όπως των Τσιάπας στο Μεξικό, όμως λόγω
έλλειψης χρόνου δε μπορούμε να επεκταθούμε.
Συμπεράσματα
Αυτό που θέλουμε να
τονίσουμε κλείνοντας είναι ότι σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας μέσα από τους
αγώνες τους οι λαοί συνειδητοποιούν ότι
για να μην σφετερίζονται οι κάθε φορά εκμεταλλευτές τον πλούτο της κοινωνίας θα
πρέπει να παίρνουν οι ίδιο οι εργαζόμενοι και τις πολιτικές αποφάσεις. Οι έννοιες λοιπόν της άμεσης δημοκρατίας
και της αυτοδιαχείρισης δεν είναι εφεύρημα κάποιων διανοούμενων, αλλά ο διακαής
πόθος και ο μόνιμος και διαρκής στόχος των αγώνων των εργαζόμενων σε όλη την
ιστορική εξέλιξη μέχρι σήμερα, προκειμένου να αποκατασταθεί η φυσιολογική
λειτουργία της κοινωνίας και να αποφασίζουν για τη διαχείριση του πλούτου
εκείνοι που τον παράγουν, οι οποίοι θα πρέπει να παίρνουν και όλες τις πολιτικές
αποφάσεις
Η αγωνιστική πορεία
λοιπόν των λαών προς την άμεση
δημοκρατία και την αυτοδιαχείριση, μέσα και από τις θετικές αλλά και τις
αρνητικές εμπειρίες έχει αφήσει σημαντικές παρακαταθήκες στους λαούς και οδηγεί
σε δύο βασικά συμπεράσματα, χρήσιμα για το παρόν και το μέλλον:
1 Η άμεση δημοκρατία σαν πολιτικό σύστημα δε
μπορεί να υπάρξει χωρίς την αυτιοδιαχείριση,
δηλαδή τη διαχείριση του πλούτου από αυτούς που τον παράγουν
2 Η άμεση δημοκρατία μπορεί να υπάρξει μόνο με την
αποφασιστική συμμετοχή των πολιτών, σε όλους τους θεσμούς (συνδικαλιστικές
οργανώσεις, τοπική αυτοδιοίκηση, κεντρική εξουσία) χωρίς την “εκπροσώπηση”,
όπως την έχουν επιβάλει οι κομματικοί μηχανισμοί, αλλά με τον τρόπο που οι ίδιοι οι πολίτες θα
επιλέξουν.
Βέβαια τα οργανωμένα
μεγάλα συμφέροντα καπιταλιστές, τραπεζίτες μιντιάρχες και άλλοι, όπως και τα
πολιτικά κόμματα, για να μη θιγούν τα
συμφέροντά τους, προσπαθούν να πείσουν τους πολίτες ότι η άμεση δημοκρατία και
η αυτοδιαχείριση είναι έννοιες ουτοπικές
και ανέφικτες. Η ιστορία όμως αλλά και η ίδια η ζωή βεβαιώνει ότι όχι μόνο
είναι ρεαλιστικές και εφικτές, αλλά είναι ο μοναδικός δρόμος για να σταματήσουν
οι κρίσεις, οι πόλεμοι, η εξαθλίωση των
κοινωνιών και η καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος